عزادارى در خراسان و ماوراءالنهر

با كاهش فشار مضاعف سلجوقیان و روى كارآمدن خوارزمشاهیان (628 - 521 ق)، كه زمینه هاى تشیع و پیروى از اهل بیت پیامبر را از ادوار نخستین اسلامى داشتند، فضا براى عزادارى حسینى بهتر شد، هرچند هیچ گاه موانع از بین نرفت. در این فضا شاعران نامورى همچون قوامى رازى (نیمه اول قرن ششم) و سخنور معروف عطار نیشابورى (627 - 537) یاد عاشورا و فداكارى هاى حسین بن على (علیه السلام) را در قالب سوگنامه هاى روشنگر و جانسوز زنده نگه داشتند:

گریه شام بر حسین (علیه السلام) در آستانه حمله مغول

ابن كثیر نقل مى كند: در سال 657 ق، كه بغداد به دست لشكریان چنگیز سقوط كرد و خلافت عباسیان پس از 554 سال براى همیشه از بغداد و جهان اسلام برچیده شد، ابوشامه، یكى از شاعران شام پس از آنكه حملات چنگیزیان به «میافارقین» و كشته شدن فرمانرواى آن به نام الكامل بن شهاب را شنید، اندوهگین گردید و قصیده سوزناك و حزن انگیزى سرود و در آن الكامل را به نام امام حسین تشبیه نمود و مظلومیت امام حسین (علیه السلام) در شام و داستان ورود اسیران و سر بریده امام را به گونه عاطفى مطرح كرد.²

افزون بر دمشق، شهرهاى دیگر شام از جمله حلب نیز به یاد امام حسین و شهداى كربلا بى قرار بود. همه ساله در روز عاشورا به سوگ قربانیان كربلا سرشك غم ریخته گریبان چاك مى كردند.

تیموریان و فراگیرى عزادارى (911 - 782 ق)

تیموریان، كه عمدتاً پیرو اهل سنت بودند، پس از روى كار آمدن، به ویژه پس از مرگ تیمور، منشأ آثار فراوان فرهنگى، ادبى و تمدنى در جهان اسلام، بخصوص خراسان، گردیدند. با محبتى كه این خاندان به اهل بیت پیامبر اسلام داشتند و احترامى كه نسبت به علما، عرفا و سادات نشان دادند، عزادارى امام حسین (علیه السلام)، كه از سال ها قبل در میان اهل سنت جا باز كرده بود، به تدریج گسترش یافت و حتى درون دربار تیموریان راه یافت.³

در عصر تیموریان عزادارى سیدالشهدا در ابعاد گوناگون توسعه یافت؛ به گونه اى كه هم از لحاظ تنوع و هم از نظر كیفیت و كمیت سیر صعودى پیدا كرد و قابل مقایسه با ادوار سابق نبود. همین فضاى اهل بیت محور و ضد امویان و عباسیان، جامعه را به سوى پذیرش مبانى بیشتر اهل بیت (علیهم السلام) از سوى اهل سنت آماده نمود و به پیش برد، به طورى كه یكى از نویسندگان مى نویسد: «گریه براى امام حسین [در هرات عهد تیموریان ]جانشین مجالس ذكر صوفیانه - كه نقشبندیان آن را ملغى كرده بودند - شده بود.»⁴

در مقدمه كتاب روضة الشهداء كه یكى از مقتل هاى معروف و تأثیرگذار تاریخ مقتل نگارى و عزادارى امام حسین (علیه السلام) مى باشد، در خصوص وضعیت اجتماعى و شرایط مناسب فرهنگى و دینى مسلمانان، به ویژه خراسان براى عزادارى و فراگیر شدن روضه خوانى براى امام حسین (علیه السلام) چنین آمده است: «... جمعى از محبّان اهل بیت (علیهم السلام) هر سال كه ماه محرم درآید، مصیبت شهدا را تازه سازند و به تعزیت اولاد حضرت رسالت پردازند، همه را دل ها بر آتش حسرت بریان گردد و دیده ها از غایت حیران سرگردان:

مردم خراسان و ماوراءالنهر در آن زمان همه ساله در سالگرد قیام عاشورا مراسمى بر پا مى كردند و در آن به بیان حوادث عاشورا و انواع مصیبت هاى خاندان پیامبر (صلّى الله علیه وآله) در كربلا مى پرداختند. سخنوران، مداحان و مرثیه خوانان بزرگ، شاعران و عالمان دینى در این مجالس به ذكر مصیبت اباعبدالله الحسین (علیه السلام) مى پرداختند و عواطف پاك و آماده مردم آن سامان را به انواع ستم ها و جنایات روا داشته شده بر حسین بن على در كربلا معطوف كرده، آنان را به عزادارى و اشك افشانى وا مى داشتند.

پی نوشت ها:

(1) - احمد احمدى بیرجندى، اشك خون، ص 28و27 به نقل از مجله حوزه، ش 114ـ113، ص 357.

(2) - البدایة و النهایة، ج 13، ص 249.

(3) - عبدالرزاق سمرقندى، مطلع السعدین و مجمع البحرین، ج 2، لاهور، 1360 ق، ص 148 / خواندمیر، حبیب السیر، ج 3، تهران، خیام، ص 618 و 624 / ر.ك: تشیع در خراسان عهد تیموریان، نگارنده، مشهد، بنیاد پژوهش هاى اسلامى، ص 118 به بعد.

(4) - دكتر كامل مصطفى شیسى، تشیع و تصوف، ترجمه على رضا ذكاوتى قراگزلو، تهران، امیركبیر، 1374، ص 26.

(5) - حسین الكاشفى، روضة الشهداء، ص 12ـ13.

منبع: عزادارى امام حسین علیه السلام در میان اهل سنّت، عبدالمجید ناصرى